Skuteczna profilaktyka

Młodzi ludzie mogą mieć skłonność do podejmowania ryzykownych zachowań, w tym sięgania po substancje psychoaktywne. Różne okoliczności życiowe mogą te tendencje wzmacniać lub amortyzować. Powodzenie w kształtowaniu u nastolatka odporności na niekorzystne wpływy wymaga jednak podejmowania działań opartych na sprawdzonych strategiach.

Wyodrębniono wiele uwarunkowań, które zmniejszają lub zwiększają prawdopodobieństwo podjęcia przez młodzież zachowań ryzykownych. Nazwane zostały czynnikami chroniącymi i czynnikami ryzyka. Odziaływanie czynników ryzyka naraża młodych ludzi na większe problemy, ale nie oznacza, że determinuje ich los. Podobnie w przypadku czynników chroniących – nie gwarantują, że jednostka uniknie niekorzystnych dla siebie sytuacji, jednocześnie zwiększając jej szanse.

Zachowania ryzykowne

Zachowania ryzykowne obejmują cały szereg zachowań, w których jednostka pośrednio lub bezpośrednio naraża swoje życie i zdrowie. Dotyczy to brania narkotyków czy spożywania innych substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, leki, dopalacze. Wśród innych zachowań ryzykownych wymienić można m.in.:

• nadmiarowe korzystanie z Internetu i mediów elektronicznych,
• uprawianie hazardu,
• cyberseks,
• udział w bójkach,
• palenie papierosów.

Czynniki chroniące

Wśród czynników chroniących, które mogą uodparniać na podejmowanie zachowań ryzykownych, w tym sięganie po narkotyki wyróżnia się m.in.:

• dobry kontakt z bliskimi osobami dorosłymi,
• pozytywne relacje z ludźmi,
• pozytywna samoocena,
• umiejętność radzenia sobie z trudnymi emocjami,
• poczucie więzi z osobami, które mają negatywny stosunek do narkotyków czy innych zachowań ryzykownych,
• posiadanie pasji i zainteresowań,
• marzenia i cele życiowe.

Czynniki ryzyka

Wśród czynników ryzyka, które mogą skłaniać do podejmowania zachowań ryzykownych, w tym sięgania po narkotyki wyróżnia się:

• deficyty kontroli nad impulsywnymi zachowaniami,
• niskie poczucie wartości,
• poczucie osamotnienia,
• odrzucenie rówieśnicze,
• silna potrzeba doznawania intensywnych, mocnych wrażeń,
• trudności w radzeniu sobie z przeżyciami i porażkami,
• dostęp do substancji psychoaktywnych,
• używanie substancji psychoaktywnych przez kolegów/koleżanki,
• niepowodzenia i trudności w szkole,
• deficyty w rozwoju poznawczym.

Strategie profilaktyczne

Skuteczność podejmowanych działań profilaktycznych zależy od wyboru określonych strategii: wiodących i uzupełniających.

Wiodące strategie profilaktyczne to takie, których zastosowanie przynosi pozytywne rezultaty potwierdzone w badaniach ewaluacyjnych. W profilaktyce uniwersalnej należą do nich: praca z rodzicami (rozwijanie umiejętności wychowawczych rodziców), wsparcie mentorów, rozwijanie umiejętności życiowych dzieci i młodzieży, edukacja normatywna oraz budowanie więzi ze szkołą (i innymi instytucjami społecznymi).

Uzupełniające strategie profilaktyczne przynoszą pozytywne efekty w połączeniu ze strategiami wiodącymi. Stosowane samodzielnie przynoszą mieszane rezultaty, a niekiedy mogą powodować negatywne skutki uboczne, dlatego zaleca się łączenie ich ze strategiami wiodącymi. Należą do nich: przekazywanie informacji, organizacja czasu wolnego, uczenie odporności na wpływy społeczne (trening umiejętności odmawiania), edukacja rówieśnicza i aktywność liderów rówieśniczych.

Profilaktyka zachowań ryzykownych osób niepełnosprawnych

W Polsce, podobnie jak na świecie, brakuje systematycznych badań na temat zagadnienia używania substancji psychoaktywnych i uzależnień wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie, w tym w odniesieniu do wybranej grupy młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim.

Nieliczne badania w tym obszarze wskazują, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim należą do grupy podwyższonego ryzyka. Jednocześnie w grupie tej używa się tych samych substancji psychoaktywnych, co w populacji generalnej.

Dostępne wyniki badań wskazują, że programy dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnością intelektualną, poprzez uproszczoną komunikację, użycie bodźców wizualnych oraz odpowiednią liczbę, kształt i długość sesji, mogą zwiększyć ich wiedzę związaną z ryzykiem używania substancji psychoaktywnych i wpłynąć na zmianę w ich zachowaniu w postaci redukcji (nad)używania danej substancji psychoaktywnej.